XVIII wiek dla ewangelików lipnickich i bialskich

Reformacja luterańska dotarła do królewskiej wsi, Lipnik w drugiej połowie XVI wieku i stopniowo opanowywała Lipnik, w skład którego wtedy wchodziły : Straconka, Leszczyny i Biała. Królowie polscy wyznaczali swoich przedstawicieli (dzierżawców), którzy zarządzali Lipnikiem , czerpiac zyski z których część oddawali Królowi. Mieszkańcami Lipnika od wieków była ludność polska, chłopi pńszczyżniani z rodzinami żyjący na królewskich włościach. Ciężkim wysiłkiem utrzymując swoje rodziny.(znaczną większość swoich plonów oddając “do dworu”).

Kościół rzymsko-katolicki zajmował w Lipniku ważną rolę religijną ale i społeczną bowiem był właścicielem nie małej powierzchni gruntów rolnych na, których pracowały rodziny chłopskie, które były przypisane “plebanowi lipnickiemu”. Proboszczowie rzymsko-katoliccy Lipnika, gdzie był kościół parafialny wybudowany w XV wieku (drewniany) obejmowali swoją opieką duszpasterską, Lipnik i sąsiednie wsie wymienione wyżej stanowią Parafię lipnicką.

Reformacja luterańska zwłaszcza w XVII wieku objęła 95 % Lipnika i do końca XVIII wieku ewangeliccy mieszkańcy Lipnika zawsze stanowili większość. Od pojawienia się w Lipniku ruchów reformacyjnych które przenosili wędrowni kaznodzieje i predykanci ewangeliccy stosunek Proboszczów rzymsko-katolickich był zawsze wrogi wobec religii ewangelickiej, której wyznawcami stała się wiekszość wiernych lipnickich. Nie małą rolę odegrała również jak byśmy to dzisiaj powiedzieli ekonomia. Ksiądz proboszcz był tym, który żądał i egzekwował opłacanie podatków na rzecz kościoła rzymsko-katolickiego takich jak meszne, stuła itp. do których płacenia chłopi lipniccy byli nie skorzy. (nie należąc do kościoła rzymsko-katolickiego).

Tak więc przedmiotem stałych konfliktów między ewangelikami lipnickimi a księdzem proboszczem lipnickim na przestrzeni XVII I XVIII wieków były nie tylko różnice wyznaniowe ale i ekonomiczne żądania lipnickich proboszczów rzymsko-katolickich.

Konflikty ewangelikami lipnickimi do, których wkrótce dołączyli ewangelicy bialscy a miedzy Proboszczami lipnickimi wspomaganymi przez jezuitów oraz większość dzierżawców królewskich Lipnika stały się przedmiotem skarg obu stron do Królów polskich oraz sądów biskupich.

Wiek XVIII.

Początkiem wieku Lipnik liczy około 300 mieszkańców w zdecydowanej większości była ewangelikami.

W 1708 roku w Białej mieszkał pastor ewangelicki ks. Jakub Engelbrecht, z nim blisko współpracowali lipniczanie: Walenty Pysz, Walenty Homa, Jerzy Pysz, Bartłomiej Pysz, Andrzej Sontag, Tomasz Janowski (pisarz gminny), Mateusz Linert.

Odbywały się regularne spotkania ewangelików Lipnika na, których Christian Frisch- mieszkaniec Białej czytał             Biblię i nawoływał do nie chodzenia do kościoła papieskiego. Działała słynna wtedy karczma “Zum Schlos” własność ewangelików : Georga Pohli a od 1726 Mateusza Pohli gdzie również spotykali się wierni lipnccy i bialscy.

Proboszczem rzymsko-katolickim w Lipniku (końcem wieku XVII i początkiem XVIII) był ks. Jan Polak, którego celem było wyplenienie ze swojej parafii “herezji lipnickiej”, wszelkimi dostępnymi metodami. To dzięki staraniom ks. Jana Polaka, oraz Baltazara Damka-kupca w 1708 roku zainstalowano w Lipniku Misję Zakonu Jezuitów przy kaplicy Opatrzności Bożej.

Nie długo działała misja jezuicka bo zaledwie tydzień, została zniszczona przez ewangelików lipnickich a jezuici musieli wyjechać.

W 1715 roku działała szkoła ewangelicka w domu Piotra Buczkowskiego, nad potokiem Niwka.

W 1718 roku interwencja proboszcza lipnickiego doprowadziła do wypędzenia  Pastora  Johana Brina i nauczycieli ewangelickich z Lipnika i Białej.

Stałe skargi do królów polskich, oraz władz biskupich, ks. Jana Polaka a później ks. Grzegorza Bykowskiego były przedmiotem konfliktów miedzy proboszczami lipnickimi a wiernymi ewangelikami mieszkańcami Lipnika.

W drugim dziesięcioleciu XVIII wieku dzierżawcą królewskim Lipnika został Adrian Bełchacki- sam ewangelik sprzyjający ewangelikom lipnickim i bialskim. Od jego dzierżawy przyjęło  się nazwanie dzierżawców królewskich Lipnika :”Starosta lipnicki” a tereny Lipnika “Starostwo lipnickie”.

Następny starosta lipnicki – Jakub Zygmunt Rybiński w lutym 1723 roku wyjednał u króla Augusta II Mocnego, przywilej lokacyjny miasta Biała.

Miasto powiększyło się terytorialnie kosztem Lipnika. Biała w dalszym ciągu była częścią Parafii rzymsko-katolickiej w Lipniku.

Po uzyskaniu praw miejskich następuje szybki rozwój miasta Białej zwłaszcza rzemiosła (włókiennicze, metalowe ), które w nie dalekiej przyszłości zamieni się w przemysł czyli fabryki, oraz nastąpi szybki wzrost ilości mieszkańców miasta.

To wtedy zaczyna się podział na ewangelików lipnickich – w większości ludność wiejską  i ewangelików bialskich – ludność miejska. Należy tu szczególnie podkreślić, że nie ma najmniejszych nieporozumień a tym bardziej konfliktów miedzy tymi grupami istnieje wzajemna współpraca.

Przez cały XVIII wiek obserwuje się akcje osadnicze Lipnika prowadzone przez starostów lipnickich z dużym powodzeniem, są to osadnicy sprowadzani z krajów niemieckich i osadzani na “pustkach” w Lipniku, np. rodziny Bogusch, Gasch, Zipser, Jenkner i wiele innych  (dzięki tym akcjom rośnie ilość ludności Lipnika).

Osadnictwa notuje się też w Białej szczególnie po wojnach śląskich między Austrią i Prusami w 1740-1742 i 1744-1745 wygranych przez króla Prus – Fryderyka II, wtedy do Białej przybyło i zamieszkało wiele rodzin ewangelickich z Śląska austriackiego jak np. Seeliger, Hess, Bach, Geyer, Schwabe, Humborg i wiele innych.

Po objęciu starostwa lipnickiego przez Jakuba Dunina (w 1728 r.), wprowadza on w Lipniku przymus uczęszczania do kościoła katolickiego poddanych lipnickich oraz poddaniu dzieci i młodzieży przymusowej nauce religii. Praktyki te wywołały natychmiastową reakcję ewangelików lipnickich i 28 i 29 listopada 1729 roku wystosowano supliki (skargi) do króla Augusta II Mocnego “o nie dopuszczanie w starostwie lipnickim do religii akatolickiej (luterańskiej) i  wymuszanie gwałtem by katolikami zostali” a ponadto poddani poskarżyli się na nakładanie przez starostę lipnickiego dodatkowych  robocizn i obowiązków.

Z tymi suplikami wybrali się pieszo  do Drezna,  gdzie wtedy przebywał król, lipniczanie Maciej Lindnert, 84 lat, wójt Lipnika oraz Bartłomiej Petsch, 63 lat.

W dniu 15 sierpnia  1930 roku, król wydał w Dreźnie do poddanych lipnickich  glejt w, którym bierze ich w obronę i zapewnia im wolność praktykowania “religii akatolickiej” (luterańskiej).

Akt ten był nadzwyczajnym wydarzeniem kontrreformacyjnej Rzeczypospolitej epoki saskiej, w tym czasie organizowano bowiem często tumulty antyluterańskie.

Za sprawą wdowy po Bełchackim – Duninowej – Rybińskiej wspomniana wyżej misja jezuicka w 1731 roku powróciła do kaplicy Opatrzności Bożej w Białej.

Misja jezuicka działała do roku 1773 czyli do likwidacji Zakonu Jezuitów przez Papieża. Działała głównie w Lipniku doprowadzając do rekatolizacji znacznej części lipniczan, osiągając tym samym zamierzony cel.

Od 1738 roku do 1755 roku to okres gdy starostą lipnickim był Zygmunt Linowski, był to okres buntów chłopskich lipniczan przeciw staroście Linowskiemu. Bunty lipniczan ustały dopiero po przekazaniu dzierżawy Lipnika przez króla Augusta III –  Henrykowi von Bruhlowi.

Henryk von Bruhl (1700-1763) był pierwszym ministrem Króla Augusta III, posiadał olbrzymią ilość funkcji na dworze królewskim, był człowiekiem bardzo bogatym i wpływowym u króla.

Był ewangelikiem i po bezwzględnych rządach poprzednich starostów lipnickich otoczył ewangelików swoją protekcją.

To dzięki jego wstawiennictwu u króla Augusta III, dnia 17.7. 1755 roku, król wydał w Warszawie poświadczenie ugody lipnickiej z 1754 roku (na zakończenie rozruchów chłopskich spowodowanych przez Linowskiego, Król wydał wtedy dekret aprobujący ugodę).

Król August  III w przywileju wolności wyznania luterańskiego w starostwie lipnickim z 15.7.1755 roku na piśmie je potwierdził. Efektem tego działania Henryka von Bruhla był istotny dla Lipnika ale również Białej wzrost osadnictwa, ewangelików z Śląska austryjackiego.

W latach 1760-1769 wybudowany zostaje w Białej kościół Opatrznosci Bożej, którego fundatorem jest starosta lipnicki, pierwszy minister Króla Polski Augusta III – ewangelik, Henryk von Bruhl.

Od roku 1769 Biała staje się samodzielną parafią kościoła rzymsko-katolickiego, wydzielając się z Lipnika.

Jeszcze jeden ewangelik ma udział w Kościele Opatrzności Bożej w Białej, a mianowicie Petr, Michał Bohuń – malarz słowacki (1822-1879)- w Słowacji traktowany jest jako malarz narodowy.

Pertr Michał Bohuń, mieszkał w Białej i dla Kościoła Opatrzności Bożej namalował 14 obrazów “Drogi Męki Pańskiej”. Petr Michał Bohuń zmarł w Białej i został pochowany na naszym bialskim cmentarzu ewangelickim przez księdza Proboszcza bialskiego Jakoba Honela (również z pochodzenia Słowaka).

Alojz von Bruhl (1739-1793) obejmuje po ojcu Henryku von Bruhl w 1759 roku starostwo lipnickie i będzie nim zarządzał do 1764 roku.

Alojz von Bruhl – generał artylerii konnej Rzeczypospolitej, posiadał wiele zasług dla organizacji i szkolenia artylerii konnej w Rzeczypospolitej.

Jego decyzją zostało włączone do Białej, Przedmieście obejmujące tereny wokół budującego się kościoła Opatrzności Bożej i obecnej ul.św. Jana i Broniewskiego.

W wyniku jego działań liczba mieszkańców Lipnika  w 1765 roku wynosiła 155 chłopów pańszczyźnianych i około 100 wybrańców (wolnych chłopów) a całkowita ilość ludności Lipnika wynosiła około 1000 mieszkańców (w znacznej większości ewangelików) co świadczy o dużej skali osiedleńczej przeprowadzonej w Lipniku przez obu Bruhlów.

Kiedy na tronie polskim zasiadł Stanisław August Poniatowski ewangelicy bialscy i lipniccy wystąpili o potwierdzenie przez króla wszystkich przywilejów religijnych z czasów saskich.

List do króla podpisali Johann Hoffman – wójt Lipnika i Georg Bittner – przysiężny Lipnika.

Król zatwierdził przywileje wolności religijnej ewangelików Lipnika i Białej (16.4.1767) – oryginały pism królewskich z czasów saskich i Stanisława Augusta Poniatowskiego zdeponowano w Muzeum Miasta Bielsko-Biała.

Sejm Rzeczypospolitej 24.2.1768 uchwalił “traktat warszawski”- uchwałę w sprawie dysydentów dającą prawo ewangelikom w Rzeczypospolitej do budowy własnych kościołów, szkół oraz zatrudniania księży i nauczycieli. Okres był bardzo burzliwy dla Rzeczpospolitej, w 1768 roku zawiązała się Konfederacja Barska, której zadaniem stała się walka z Stronnictwem Królewskim i Rosją. Początkiem 1768 roku starostwo lipnickie obejmuje Teodor Wessel – wielki zwolennik Konfederacji Barskiej. W Białej lokuje się Generalność Konfederacji (naczelna władza Konfederacji),  a sam Weseel zaprasza do Lipnika ochotników zbrojnych Konfederacji, którzy w zorganizowanym dużym obozie stacjonują w Lipniku.

Dla Lipnika okres 1769-1772 lat jest bardzo uciążliwy bo wioska musiała dostarczyć znaczną ilość żywności i furażu dla wojsk konfederackich a ponadto składać daniny pieniężne na rzecz konfederacji. Jednocześnie pobyt konfederarów w Białej i Lipniku naraził obie miejscowości trzykrotnie na atak wojsk rosyjskich. W 1771 roku Biała i Lipnik zostały splądrowane przez Kozaków a w kwietniu 1772 Kozacy zajmują Białą i Lipnik. Wobec sytuacji wojny “dysydenci”- luteranie bialscy i lipniccy nie decydują się składać wniosków do władz  o budowę kościoła i szkoły. Słusznie przyjmując, że wroga im Konfederacja Barska, nie dopuści do budowy kościoła.

W 1772 roku kończy się okres nielegalnej dotąd działalności ewangelików lipnickich i bialskich w królestwie polskim. We wrześniu 1772 roku Biała i Lipnik znalazły się w Galicji, prowincji Cesarstwa Austrii w wyniku I Rozbioru Polski. Ewangelicy Lipnika i Białej współdziałają ze sobą zgodnie tworząc “Radę Starszych” w skład, której wchodzi po dwóch przedstawicieli z Białej i Lipnika.  Ma ona na celu stworzenie oficjalnego wspólnego Zboru Ewangelickiego w Białej i Lipniku, budowę kościoła i szkoły oraz zatrudnienie księdza i nauczycieli.

W świetle “Traktatu Warszawskiego” z 1768 roku, ewangelicy lipniccy i bialscy mieli prawo zwrócenia się do władz Cesarstwa Austrii z wnioskiem o budowę kościoła i szkoły oraz zatrudnienia pastora i nauczycieli. (w myśl ustaleń zawartych w układzie rozbiorowym z 1773 roku, zakładającym, że wszystkie uchwalone prawa do 1772 w Rzeczypospolitej obowiązują na ziemiach przejętych w wyniku rozbioru Polski przez Austrię).

I właśnie wykorzystując układ rozbiorowy z 1773 roku – Rada Starszych Białej i Lipnika wystosowała w listopadzie 1775 roku prośbę do Cesarzowej Marii Teresy o udzielenie zgody na budowę kościoła  i zatrudnienie pastora. Prośba ta pozostała jednak bez odpowiedzi. W dniu 3 października 1781 roku ogłoszono cesarski Patent Tolerancyjny, który zrównał w prawach ewangelików i nadał nowo powstającym zborom ewangelickim w cesarstwie austriackim osobowość prawną.

Jednak wcześniej 17 września 1781 roku ukazał się cesarski Patent o kolonizacji Galicji. Dokument ten dopuszczał do drugiej kolonizacji józefińskiej (pierwsza miała miejsce w 1774 roku) przyłączonych do Austrii ziem galicyjskich.(wzorowano się na “kolonizacji frydrycjańskiej” Króla Prus Fryderyka II z drugiej połowy wieku XVIII na Śląsku i Wschodnich Prusach – która przyniosła duże efekty w rozwoju tych ziem). Na podstawie tego Patentu cesarskiego Biała i Lipnik mogły rozpocząć budowę “domu modlitwy”

Patent Tolerancyjny dla Śląska Cieszyńskiego i części Śląska Opawskiego ukazał się 30 marca 1782 roku w  osobnym guberialnym okólniku i wymieniał 12 nowych zborów Śląska cieszyńskiego i opawskiego, bez Białej. Należy zaznaczyć, że wszystkie przepisy odnośnie budowy ewangelickich “domów modlitwy” (Bethaus) obowiązywały zbory na Śląsku Cieszyńskim i w Galicji, jak je ustonowiono w Patencie Tolerancyjnym z 3.10.1781 roku.

Jak to było z budową bialskiego kościoła ewangelickiego

Rada Starszych nowo tworzącego się wspólnego zboru ewangelickiego w Lipniku i Białej, podjęła jeszcze we wrześniu 1781 roku, decyzję o budowę drewnianego obiektu – domu modlitwy, na terenie należącym do ewangelików a będącym dawniej miejscem pochówków (cmentarzem) w centrum miasta

Od tej daty czyli 17 września 1781 roku, można przyjąć oficjalne powstanie Bialskiego Zboru Ewangelickiego. Nastąpiło rzeczywiste połączenie ewangelików Lipnika i Białej

Myślą podstawową starszych zboru było wybudowanie “domu modlitwy” a następnie murowanego kościoła tak jak to było w zborze cieszyńskim w 1707 roku. Czyli  najpierw wybudowano drewniany obiekt, w którym odbywały się nabożeństwa.  A następnie obudowano murami kościelnymi i dachem tą drewnianą budowlę. Następnym etapem było wyburzenie tymczasowej drewnianej budowli. Wtedy nastąpiło wykonanie wnętrza kościoła i jego urządzanie.

Drewniany obiekt dość obszerny, wybudowano od września do Świąt Bożego Narodzenia 1781 roku

Najpierw poświęcił plac budowy ks.Treugott Bartelmus – pastor cieszyński w obecności starosty Bauma von Appelshofena i licznych wiernych lipniczan i bialan. Pierwsze nabożeństwo w drewnianym “domu modlitwy”odbyło się w Boże Narodzenie 1781 roku, przy czym tłok był tak wielki, iż do okien budowli przystawiano drabiny by wejść do środka.

Proboszczem Parafii Ewangelickiej w Białej w maju 1782 roku Rada Starszych  wybrała księdza Jana Mizię ur. w 1754 roku w Skoczowie.  Następuje teraz bardzo ważny okres planowania i projektowania murowanego kościoła, oraz starań księdza proboszcza Jana Mizi i Rady Starszych u władz cesarskich o ostateczny kształt kościoła. Po dłuższej wymianie korespondencji trwającej od początku 1786 roku, ostatecznia sprawę rozstrzygnął cesarz w piśmie z 1789 roku zezwalając na budowę małej wieży z dzwonem. Projekt kościoła w Białej wykonał budowniczy cesarski, inżynier obwodowy Breuning z Myślenic.

Budowę rozpoczęto 19 września 1792 roku położeniem i poświęceniem kamienia węgielnego. Pracami kierował miejscowy mistrz budowlany Feuerabend.  Drewniany dom modlitwy rozebrano w 1798 roku. W dniu 12 sierpnia 1798 roku odprawiono pierwsze uroczyste nabożeństwo w nowo wybudowanym surowym jeszcze kościele. A 16 pażdziernika 1798 roku osadzono na wieży krzyż  i zawieszono dzwon z firmy Knoblocha w Neusohl (Słowacja) Niska wieża górowała nad kalenicą kościoła około 3 metrów.

Kościół budowano przez 6 lat, w bardzo trudnych warunkach zbliżających się wojen napoleońskich. Nabożeństwa  w nie wykończonym jeszcze kościele odbywały się w każdą niedzielę. Bialski kościół był kompromisem między “domem modlitwy” a kościołem. Usytuowany przy głównym placu miasta z wejściem do strony placu w samym centrum miasta Białej (Patent tolerancyjny, nie dopuszczał wejścia od drogi, oraz stawiania wieży). Te wszystkie fakty i szczegóły wyraźnie przypominają o uprzywilejowanej pozycji zboru w Białej w porównaniu z “tolerowanymi” zborami cesarstwa austriackiego na Śląsku Cieszyńskim. Jednocześnie ważna staje się sprawa niezależności ewangelików od proboszczów katolickich.

Ksiądz Jan Mizia od swojego przybycia do Białej w maju 1782 roku przejmuje prowadzenie ksiąg parafialnych (chrztów, ślubów i zgonów – tworząc je dla bialskiej parafii ewangelickiej) oraz  wykonuje wszystkie inne obowiazki zborowe, a zwłaszcza budowę kościoła i cmentarza. Ponad 34 lata czekano na poprawę sytuacji ekonomicznej bialskiego zboru ewangelickiego.

Dopiero w 1832 roku, gdy proboszczem bialskiego zboru ewangelickiego był ksiądz Johann Chmiel, położono kamień węgielny pod budowę murowanego chóru i balkonów wspartych filarami. Na wybudowanych filarach wsparto sklepienie kościoła, prace budowlane wykonano jeszcze w 1832 roku a sztukateryjne w roku następnym. Następuje teraz okres trwający do 1844 roku – wyposażania kościoła do stanu obecnego (ołtarz, ambona, organy, ławki). W latach sześćdziesiątych XIX wieku wieżę Kościelną podniesiono do obecnej wysokości  a za kilkanaście lat na wieży zawieszono trzy dzwony firmy Karla Schwabego – bialskiego ewangelika – właściciela firmy ludwisarskiej “Carl Schwabe”.

W wieku XIX ludność ewangelicka Lipnika traci dotychczasową większość nad ludnością katolicką, do tego stopnia, że w wieku XX jest już zdecydowaną mniejszością, podtrzymującą dwu wieczną tradycję lipnickiego luteranizmu. Należy jednak pamiętać, że w XVIII wieku to ewangelicy lipniccy reprezentowani przez Macieja Linderta i Bartłomieja Pischa złożyli skargi do Króla Polski na złe traktowanie przez starostę lipnickiego i proboszcza rzymsko-katolickiego. Skargi rozpatrzone przez króla pomyślnie dla ewangelików lipnickich. Następne wystąpienia do króla były już czynione wspólnie z ewangelikami bialskimi.

W połowie XVIII wieku tworzy się społeczność ewangelików bialskich. Są to ewangelicy ,którzy wybrali  Białą jako swoje miejsce do życia. Przybywają do Białej z “Śląska austriackiego” (Dolny Śląsk) oraz Państw Niemieckich. Są to kupcy jak np. Seeligerowie, Homburg oraz rzemieślnicy jak Karl Schwabe, Johann Hess i wielu innych tworząc podstawę ekonomiczną bialskiej parafii ewangelickiej. Wielkie zaangażowanie i organizacja obu grup ewangelików lipnickich i bialskich widać w roku 1781. Po ukazaniu się patentu cesarskiego zezwalającego na budowę domu modlitwy i szkoły.

Zbór bialski był pierwszym, który już Święta Bożego Narodzenia 1781 roku obchodził w swoim domu modlitwy. Parafia Ewangelicka w Białej na przestrzeni od 1781 roku to jest przez 223 lata zawsze stanowiła jedność ewangelików Białej, Lipnika oraz filiałów w Szczyrku-Salmopolu i Węgierskiej Górce.

W najbliższych latach obchodzić będziemy jubileusze naszego Zboru oraz kościoła:

–      2016 roku – 235 rocznicę oficjalnego powstania Bialskiego Zboru Ewangelickiego, oraz 235 rocznicę pierwszego nabożeństwa  w drewnianym domu modlitwy, przypada w  Święto Bożego Narodzenia.

–      2017 roku – 225 rocznicę (19.9.1792) położenia kamienia węgielnego pod budowę kościoła, oraz 235 rocznicę odprawiania nabożeństw ewangelickich ( 10 lat w drewnianym domu modlitwy i 225 lat w obecnym kościele).

Zastanówmy się wszyscy w jaki sposób upamiętnić te znamienne dla naszego Zboru jubileusze, pamiętając, że rok 2017 jest jubileuszowym 500 lecia Reformacji.

na podstawie:

–      dr Jerzy Polak Zarys dziejów Lipnika.

–      dr Ewa Janoszek,Monika Zmełty Cmentarz ewangelicki w Białej

–      Henryk Kenig Z dziejów luteranizmu w Bielsku-Białej.

–      Księgi parafialne od 1782 r.

 

B. Krzempek.